โบราณนานมา "เจ้าคุณ" บรรดาศักดิ์สตรีฝ่ายใน สมัยรัชกาลที่ 1 - รัชกาลที่ 10 "เจ้าคุณพระ"

เมื่อวันที่ 29 สิงหาคม 2563 เว็บไซต์ ราชกิจจานุเบกษา เผยแพร่ ประกาศ เรื่อง แต่งตั้งให้ดำรงฐานันดรศักดิ์และพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทุกชั้นตรา ความว่า โดยที่ นางสาวสินีนาฏ วงศ์วชิราภักดิ์ มิได้เป็นผู้มีมลทินมัวหมอง จึงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ นางสาวสินีนาฏ วงศ์วชิราภักดิ์ ดำรงฐานันดรศักดิ์ เจ้าคุณพระสินีนาฏ พิลาสกัลยาณี กับตำแหน่งข้าราชการในพระองค์ฝ่ายทหารและยศทหาร และได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทุกชั้นตรา สืบเนื่องตลอดมา โดยให้ถือว่า ไม่เคยถูกถอดถอนฐานันดรศักดิ์ กับตำแหน่งข้าราชการในพระองค์ฝ่ายทหารและยศทหารและเรียกคืนเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทุกชั้นตรามาก่อน

 

ทั้งนี้ โบราณนานมา กล่าวถึง “เจ้าคุณ” บรรดาศักดิ์สตรีฝ่ายใน โดยสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงอธิบายว่า “เจ้าครอก” หมายความว่า เป็นเจ้าโดยกำเนิด และ “เจ้าคุณ” หมายความว่า เป็นเจ้าโดยคุณ (คุณงามความดี)

“เจ้าคุณ” ที่ใช้เรียกผู้หญิง มีใช้ในพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ครั้งรัชกาลพระเจ้าเสือ ที่กรมพระเทพามาตย์ไปทูลขอพระราชทานอภัยโทษแก่เจ้าฟ้าเพชรเจ้าฟ้าพร เมื่อครั้งถมบึงหูกวาง พระเจ้าเสือตรัสถามว่า “เจ้าคุณขึ้นมาด้วยกิจธุระอันใด”

สมัยรัชกาลที่ 1 เรียกท่านผู้หญิงนวล ภรรยาเจ้าพระยามหาเสนาฯ (บุนนาค) (ซึ่งท่านยังเป็นพี่น้องของสมเด็จพระอัครมเหสี) ว่า “เจ้าคุณ” เพราะสูงกว่าท่านผู้หญิงภริยาข้าราชการคนอื่นๆ เจ้าคุณพระราชพันธุ์นวล มีธิดา 3 คน เรียกเป็น “เจ้าคุณ” คือ เจ้าคุณวังหลวง (นุ่น) , เจ้าคุณวังหน้า (คุ้ม) และ เจ้าคุณปราสาท (ต่าย)

 

สมัยรัชกาลที่ 2 ทรงยกย่องพี่น้องของสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินีเป็นราชินิกูล เป็น เจ้าคุณราชินิกูล นับเป็นเจ้าคุณชั้นที่ 1 (มีลูกลงมาให้เป็นเจ้าคุณชั้นที่ 2) และยังมีการเรียกผู้ที่มิใช่ราชินิกูลเป็นเจ้าคุณอีก 3 ท่าน คือ

1. เจ้าจอมมารดาตานี ในรัชกาลที่ 1 (ธิดาเจ้าพระยามหาเสนาบุนนาคกับภรรยาเดิม) เรียกว่า “เจ้าคุณวัง”

2. เจ้าจอมมารดาสี ในรัชกาลที่ 2 (ธิดาเจ้าพระยาศรีธรรมาธิราช (บุญรอด)) เรียกว่า “เจ้าคุณพี”

3. ท้าวศรีสัจจา (มิ) เรียกว่า “เจ้าคุณประตูดิน”

 

สมัยรัชกาลที่ 3 มีการเรียก เจ้าจอม 2 ท่าน ในรัชกาลที่ 2 ว่า เจ้าคุณ คือ เจ้าจอมมารดาปรางใหญ่ (พระมารดากรมหลวงวงศาธิราชสนิท) และ เจ้าจอมมารดาศิลา (พระมารดากรมพระพิทักษ์เทเวศร์) ด้วยเหตุที่ว่าเป็นเชื้อสายราชินิกูลบางช้าง ทำให้เป็นเหตุเข้าใจผิดว่าเจ้าจอมมารดาของเจ้านายผู้ใหญ่เป็นเจ้าคุณ

ครั้นถึง สมัยรัชกาลที่ 4 ทรงบัญญัติให้เรียกใช้ได้เฉพาะสตรีที่ทรงแต่งตั้งเอง เนื่องจากมีการเรียกกันอย่างแพร่หลายจนฟั่นเฝือ ทรงบัญญัติชั้นเจ้าคุณราชินีกูลที่มีมาแล้ว 3 ชั้น คือ

ชั้นที่ 1 เจ้าคุณพระอัยยิกา

ชั้นที่ 2 เจ้าคุณพระประพันธวงศ์

ชั้นที่ 3 เจ้าคุณ

 

ทั้งนี้ ทรงตั้งธิดาสมเด็จเจ้าพระยาองค์ใหญ่ 3 คน คือ 1. เจ้าคุณแข (เจ้าคุณตำหนักใหม่) 2. เจ้าคุณปุก (เจ้าคุณกลาง) และ 3. เจ้าคุณหรุ่น (เจ้าคุณน้อย) และทรงตั้งธิดาสมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อยที่เกิดจากท่านผู้หญิง 3 คน คือ 1. เจ้าคุณนุ่ม (เจ้าคุณตำหนักใหม่) 2. เจ้าคุณเป้า และ 3. เจ้าคุณคลี่ ชุดนี้นับเป็นเจ้าคุณชั้นที่ 3

สมัยรัชกาลที่ 5 ทรงตั้ง เจ้าจอมมารดา ในรัชกาลที่ 4 เป็น เจ้าคุณ คือ เจ้าคุณจอมมารดาสำลี เจ้าคุณจอมมารดาเปี่ยม ทรงตั้ง เจ้าจอมมารดา ในรัชกาลที่ 5 เป็น เจ้าคุณจอมมารดาแพ ทรงตั้ง เจ้าจอมมารดาเอม ในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว พระชนนีกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ เป็น เจ้าคุณจอมมารดาเอม

 

สมัยรัชกาลที่ 6 ปี 2464 มีพระบรมราชโองการเลื่อนบรรดาศักดิ์ เจ้าคุณจอมมารดาแพ ขึ้นเป็น “เจ้าคุณพระประยูรวงศ์”

ครั้นถึง รัชกาลปัจจุบัน ปี 2562 มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สถาปนา สินีนาฏ วงศ์วชิราภักดิ์ ขึ้นเป็น “เจ้าคุณพระสินีนาฏ พิลาสกัลยาณี”

 

 

 

 

ภาพซ้าย : เจ้าคุณพระประยูรวงศ์ (เจ้าคุณจอมมารดาแพ ในรัชกาลที่ 5)

ภาพขวา : เจ้าคุณพระสินีนาฏ พิลาสกัลยาณี

 

CR : ราชกิจจานุเบกษา , โบราณนานมา

ที่มาของข้อมูล : นริศรานุวัดติวงศ์, สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยา. และสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ. สาส์นสมเด็จ. เล่ม 12. พระนคร: องค์การค้าของคุรุสภา, 2504.