ไพร่... | คมชัดลึก

ในวรรณคดีเรื่องพระอภัยมณีของสุนทรภู่ ที่แต่งขึ้นในต้นกรุงรัตนโกสินทร์นั้นมีตัวละครตัวหนึ่ง แนะนำตนให้เป็นที่รู้จักกันไว้ มีความว่าดังนี้

 "ชื่อกระจงพงศ์ไพร่กระฎุมพี ยังไม่มีลูกผัวตัวคนเดียว" คำว่าไพร่ มักใช้คู่กับคำว่า กระฎุมพี ในที่นี้ หมายถึงว่าเป็นคนชั้นต่ำ ทั้งที่คำว่ากระฎุมพีแท้จริงแล้วหมายถึง พ่อค้า คนมั่งมี หรือว่าพ่อเรือนทั่วไป

 ตามพจนานุกรมไทย ไพร่เป็นคำโบราณ หมายถึงพวกราษฎรชาวเมืองคนสามัญธรรมดา แต่ในขณะเดียวกัน หมายถึง คนชั้นต่ำ คนเลวก็ได้ อย่างเช่นด่ากันว่า เป็นไพร่ประดาษชาติทรลักษณ์ หรือว่าพวกไพร่สถุลหยาบช้า อย่างนี้เป็นต้น

 ประวัติศาสตร์ของไพร่สืบเนื่องมาแต่ระบอบการปกครองเมืองแบบโบราณ เมื่อสมัยกรุงศรีอยุธยา ที่โครงสร้างทางสังคมจัดแบ่งบุคคลออกเป็น 2 ระดับชั้น มีชั้นผู้ปกครองกับผู้อยู่ใต้ปกครอง

 ชนชั้นผู้ปกครองมีนับตั้งแต่พระมหากษัตริย์ เจ้านาย ขุนนาง ลงมาจนถึงพวกข้าราชการและพวก พระนักบวช พวกพระที่ชอบการประท้วงจึงควรจะรู้เอาไว้ด้วยว่า ตนเองไม่ใช่ไพร่ แต่เป็นพวกอภิสิทธิ์ชน ที่ขอข้าวชาวบ้านซึ่งเป็นไพร่กินต่างหาก

 ส่วนพวกที่อยู่ใต้ปกครอง ทั้งภายในกรุง นอกกรุงและหัวเมืองทั่วไป ล้วนแต่เป็นไพร่ทั้งสิ้น ทั้งชาย หญิงและรวมทั้งนางกระจงในเรื่องพระอภัยมณี ดังที่ได้กล่าวมานั้นด้วย

 โครงสร้างทางสังคมแต่ครั้งยุคต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ก็มีรูปแบบเดียวกันกับสมัยกรุงศรีอยุธยา ที่สืบทอดกันมา โดยมีความมุ่งหมายในการทำทะเบียนประชากรพลเมือง ก็เพื่อที่จะนำคนเข้าสู่ราชการ ของบ้านเมืองเป็นสำคัญ ทั้งในยามศึกและสงบ

 ระบบไพร่มีหลายประเภท ทั้งไพร่หลวง ไพร่สม ที่ทั้งขึ้นตรงต่อพระเจ้าแผ่นดิน และสังกัดอยู่กับเจ้าขุนมูลนายตามกรมกองต่างๆ ทั่วไปภายในราชอาณาจักร ส่วนพวกไพร่ส่วย ไม่ต้องเข้าประจำการ แต่หาสิ่งของจำเป็นที่ต้องใช้ในราชการมาทดแทนเป็นรายปี ไพร่จึงไม่ใช่ทาสแต่เป็นแรงงานเสรีที่สามารถ ที่จะขยับฐานะของตนได้

 ในต้นยุครัตนโกสินทร์จึงมีเจ้าเมืองหลายคนที่เติบโตขึ้นมาจากไพร่ แม้แต่ชาวต่างชาติอย่างจีน แขก ฝรั่ง ที่อยู่ในระบบไพร่ของไทย ก็ได้รับราชการจนเป็นใหญ่เป็นโตมีมากมายด้วยกัน

 ระบบไพร่ของไทยประกอบด้วยคนหลายเชื้อชาติ ทั้งคนมอญ ลาว ญวน เขมร กล่าวกันว่า ประชากรเมื่อสมัยกรุงศรีอยุธยาในบางครั้ง มีคนมอญมากยิ่งกว่าคนไทยเสียอีก

 ระบบไพร่ของไทยได้ยกเลิกไปหมดแล้วครับ นับตั้งแต่ได้มีการปฏิรูปบ้านเมืองในสมัยรัชกาลที่ 5 เมื่อกว่าร้อยปีก่อน ไพร่ส่วนใหญ่ได้กลายเป็นชาวไร่ ชาวนา หรือว่าแรงงานอิสระในเวลาต่อมาจนกระทั่งถึงทุกวันนี้

 ถ้าจะมองหาไพร่ ทุกวันนี้ก็คงต้องดูที่อากัปกิริยาหรือว่าความประพฤติของคนครับ โดยเฉพาะอย่างยิ่งพวกปากไพร่ใจสถุล ในยามที่บ้านเมืองเกิดวิกฤติอย่างที่เห็นกันอยู่