ภูมิปัญญาชุมชน การทอผ้ามัดหมี่ บ้านนาขุม อ.บ้านโคก อุตรดิตถ์

การทอผ้าในตำบลนาขุมนั้น เป็นภูมิปัญญาชุมชนที่เกิดขึ้นมาช้านาน เนื่องจากวิถีชีวิตผู้คนตำบลนาขุมในสมัยก่อนจะทอผ้าไว้สวมใส่กันเองทุกครัวเรือน โดยเฉพาะการทอผ้ามัดหมี่ ซึ่งมีขั้นตอนที่ค่อนข้างซับซ้อน ทั้งต้องอาศัยจินตนาการ ความเชี่ยวชาญในการออกแบบลวดลาย การมัดย้อมเส้นด้ายและทอให้เป็นผืนผ้าด้วยฝีมืออันประณีต การทำลายผ้ามัดหมี่ เริ่มจากการออกแบบลวดลายสีสันของผ้าตั้งแต่ก่อนการทอ โดยการนำเอาเชือก หรือ ด้าย มามัดเส้นฝ้ายหรือเส้นไหมตามลวดลายที่ได้ออกแบบไว้ จากนั้นก็นำเส้นด้ายไปย้อมด้วยสีจากธรรมชาติ  การมัดและย้อมลายจะมีการทำทั้งเส้นทางแนวยืน และแนวนอนหรือที่เรียกว่าแนวพุ่ง นำไปตากจนแห้งสนิท กรอเส้นลงหลอดด้าย ในการทำมัดหมี่เส้นด้าย ถ้าต้องการหลายสี ก็ต้องมัดและย้อมหลายครั้ง จนกว่าจะได้สีครบตามต้องการ แล้วจึงนำไปทอด้วยกี่ทอผ้า ใช้เทคนิคการขัดสานเส้นด้ายแบบธรรมดา ลวดลายบนผ้าจะเกิดขึ้นตามรอยที่มัดย้อม จึงเรียกผ้าที่เกิดจากการทอวิธีนี้ว่า “ผ้ามัดหมี่” หรือ “ผ้าหมี่” กลุ่มทอผ้าบ้านนาขุม จัดตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2525 โดยมีสมาชิกเริ่มต้นจำนวน 15 คน ร่วมกลุ่มกันทอผ้า โดยได้รับการส่งเสริมและสนับสนุนจากสำนักงานพัฒนาชุมชน และหน่วยงานภาครัฐในการจัดหาวิทยากรเข้ามาฝึกอบรมเพิ่มพูนทักษะการทอผ้าเรื่อยมา  ปัจจุบันมีสตรีในหมู่บ้านที่สนใจสมัครเข้ามาเป็นสมาชิกกลุ่มทอผ้าเพิ่มมากขึ้นเรื่อยๆ และมีการจัดตั้งศูนย์จำหน่ายผลิตภัณฑ์ผ้ามัดหมี่ของชุมชนอีกด้วย

จากตำนานเรื่องเล่าที่กล่าวถึงบรรพบุรุษของชาวบ้านนาขุม ซึ่งเป็นชาวลาวพวนอพยพเข้ามาอาศัยอยู่ในชุมชนแห่งนี้  และมีความเกี่ยวโยงกับยุคสมัยอาณาจักรล้านช้าง ชาวบ้านนาขุมจึงเรียกวิถีภูมิปัญญาและผลิตภัณฑ์ผ้าของนาขุมว่า “ผ้าทอมัดหมี่กี่ล้านช้าง” ซึ่งชาวบ้านนาขุมยังคงถ่ายทอดวิถีภูมิปัญญาการทอผ้ามัดหมี่ไปสู่ลูกหลาน เพื่ออนุรักษ์สืบสานมรดกทางวัฒนธรรมอันล้ำค่าให้คงอยู่คู่กับบ้านนาขุมต่อไปวิถีชีวิตของชาวบ้านตำบลนาขุมในอดีตจะทอผ้าใส่กันทุกครัวเรือน  การทอผ้าจึงเป็นภูมิปัญญาที่ส่งต่อจากรุ่นสู่รุ่นมาเป็นเวลาช้านาน  โดยเฉพาะการทอผ้ามัดหมี่  ซึ่งเป็นกรรมวิธีการมัดเส้นฝ้าย หรือเส้นไหม  แล้วนำไปย้อมด้วยสีจากธรรมชาติ  ก่อนที่จะนำไปทอให้เป็นผืนผ้าลวดลายต่างๆ หรือที่ชาวบ้านนิยมเรียกว่า “ผ้ามัดหมี่” หรือ “ผ้าหมี่” การทอผ้ามัดหมี่มีขั้นตอนที่ค่อนข้างซับซ้อน  เพราะผู้ทอจะต้องออกแบบลวดลายผ้าไว้ก่อแล้ว   หากต้องการให้ผ้ามีสีสันลวดลายที่หลากหลาย  ก็ต้องมัดและย้อมหลายครั้งจนกว่าจะได้สีครบตามต้องการ  แล้วจึงนำไปทอด้วยกี่ทอผ้าตามปกติ  จากนั้นสีและลายบนผ้าก็จะเกิดขึ้นตามรอยที่มีการมัดย้อม  ลวดลายของผ้าจะงดงามและมีความโดดเด่นมากเพียงใด จึงขึ้นอยู่กับผู้ออกแบบลายและทำการมัดย้อมเส้นด้ายให้มีสีสันต่างๆ  และที่ขาดไม่ได้ก็คือฝีมือที่มาพร้อมกับความใส่ใจของผู้ทอผ้า ในการที่จะเรียงร้อยทอเส้นฝ้าย เส้นไหมแต่ละเส้นให้ขัดสานกันอย่างประณีตงดงามตามแบบที่ต้องการ

ผลิตภัณฑ์ผ้ามัดหมี่บ้านนาขุม  มีความโดดเด่นด้วยลวดลายที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัว  มีสีสันสดใสและมีลวดลายแปลกตาให้เลือกหลากหลายไม่ซ้ำใคร  จึงเป็นที่นิยมของลูกค้า โดยเฉพาะกลุ่มของผู้ที่ชื่นชอบผลิตภัณฑ์ผ้ามัดหมี่  ผลิตภัณฑ์ผ้ามัดหมี่บ้านนาขุมจึงได้รับรางวัลผลิตภัณฑ์ OTOP 4 ดาวในปี 2553  และยังได้รับการรับรองมาตรฐานผลิตภัณฑ์ชุมชนผ้ามัดหมี่  ปี 2553–ปี 2556 (สำนักงานมาตรฐานผลิตภัณฑ์อุตสาหกรรม)  
ปัจจุบันชาวบ้านนาขุมยังไม่หยุดที่จะพัฒนาลายผ้ามัดหมี่  ทั้งยังได้พัฒนาผลิตภัณฑ์จากผ้าทอมัดหมี่ให้มีความหลากหลายมากยิ่งขึ้น  ไม่ว่าจะเป็น  การทอผ้าขาวม้าที่มีสีสันสดใส  การนำผ้าทอมัดหมี่มาตัดเย็บให้เป็นผ้าถุงสำเร็จรูป  เสื้อผ้าสำเร็จรูป  และผลิตภัณฑ์ผ้าไหมมัดหมี่สำเร็จรูป  รวมถึงการผลิตกระเป๋าสะพายจากผ้าขาวม้าและผ้าทอมัดหมี่  ผู้ที่สนใจผ้าทอมัดหมี่ บ้านนาขุม ต.นาขุม อ.บ้านโคก จ.อุตรดิตถ์ สามารถติดต่อสอบถามรายละเอียดได้ที่ สำนักงานพัฒนาชุมชนอำเภอบ้านโคก หมายเลขโทรศัพท์ 055-486115 หรือคุณวนิดา สวนเอก พัฒนาการอำเภอบ้านโคก หมายเลขโทรศัพท์ 089-5628911 หรือคุณสีทอง สีหอม กลุ่มทอผ้ามัดหมี่ บ้านนาขุม ต.นาขุม อ.บ้านโคก จ.อุตรดิตถ์ หมายเลขโทรศัพท์ 089-2718775 

ณัฐวัฒน์  ราชประสิทธิ์  ผู้สื่อข่าวภูมิภาคจังหวัดอุตรดิตถ์